50- lecie Centralnej Biblioteki Geografii i Ochrony Środowiska
	Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
	im Stanisława Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk

W 2003 roku Biblioteka wraz z macierzystym Instytutem obchodzi 50 lat swego istnienia. Z tej okazji warto przypomnieć niektóre fakty z jej historii oraz przybliżyć ostatnie dokonania i usługi jakie oferowane są obecnie jej użytkownikom.

Przez ponad 40 lat Biblioteka była prowadzona wspólnie z Biblioteką, podówczas Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego (z zachowaniem odrębnego inwentarza) jako Centralna Biblioteka Geograficzna. Połączone księgozbiory Bibliotek Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN oraz już Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych UW były podstawą powołania w 1979 roku Centralnej Biblioteki Geografii i Ochrony Środowiska. Stworzono jedną z największych naukowych bibliotek geograficznych w Europie. Zgodnie z przydzieloną specjalizacją biblioteki gromadziły zbiory z zakresu: nauk geograficznych, kartografii, przestrzennego zagospodarowania, kształtowania i ochrony środowiska (bez aspektów technicznych). Ten profil gromadzenia literatury w Bibliotece naszego Instytutu obowiązuje do dziś.

Obecnie do swojej dyspozycji czytelnicy mają zbiory liczące 256 147 poz. inwentarzowych (stan na 31 grudnia 2002), których zaczątkiem był 25-cio tys. zbiór: książek, czasopism, map i atlasów Polskiego Towarzystwa Geograficznego, wzbogacany z biegiem lat cennymi darami od osób prywatnych i instytucji, głównie jednak zakupami, również antykwarycznymi.

Cenną, historyczną część księgozbioru Biblioteki zaliczono w 1998 roku do narodowego zasobu bibliotecznego (Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki, z dn. 24 listopada 1998 r.). Zbiory te udostępniane są dziś na szczególnych zasadach.

Rok wcześniej Biblioteka przeniosła się do nowej siedziby Instytutu przy ul Twardej 51/55 w Warszawie (fot. 1, 2).

Od początku istnienia Biblioteka pełniła rolę biblioteki środowiskowej, udostępniając swe liczne zbiory nie tylko środowisku naukowemu, ale wszystkim zainteresowanym. Starano się jednocześnie by informacja o nich była możliwie pełna i ogólnie dostępna.

Początek lat 90-tych wiązał się w Polsce z postępującą komputeryzacją wielu dziedzin życia, naturalne było więc dążenie do skomputeryzowania procesów bibliotecznych również w Bibliotece Instytutu. Dzięki wiedzy zdobytej przy komputeryzacji "Bibliografii Geografii Polskiej", a także doświadczeniom polskim i zagranicznym przyjęto, że komputeryzując bibliotekę o tak dużych zbiorach należy posłużyć się sprawdzonymi narzędziami informatycznymi. Struktura wprowadzanych do systemu bibliotecznego danych musi bowiem odpowiadać zarówno normom polskim jak i międzynarodowym, tak aby możliwy był import danych, który przyspieszyłby mógł katalogowanie zbiorów wstecz.

Przyjęcie takich założeń oznaczało jednak zakup drogiego, tzw. zintegrowanego systemu bibliotecznego, kontrolowanego kartoteką haseł wzorcowych. Zakup takiego oprogramowania przerastał jednak możliwości Instytutu. Dlatego rokiem przełomowym był rok 1995, kiedy to Instytut przystąpił do "Porozumienia placówek Polskiej Akademii Nauk w sprawie komputeryzacji bibliotek", co zaowocowało sfinansowaniem przez Komitet Badań Naukowych zakupu zintegrowanego systemu bibliotecznego "Horizon". Rozpoczęła się mozolna praca związana z wdrażaniem systemu. Z jednaj strony trzeba było przełamywać bariery psychologiczne u pracowników Biblioteki i podnosić ich kwalifikacje, z drugiej zaś -poznawać i konfigurować zakupione oprogramowanie tak aby, odpowiadało oczekiwaniom użytkowników i jednocześnie nie zamykało drogi do współpracy z innymi systemami bibliotecznymi. Nie było to proste - otrzymana wersja systemu nie była przygotowana do wymagań rynku europejskiego i mieliśmy wrażenie, że polski przedstawiciel amerykańskiej firmy uczy się systemu razem z nami. [System był równolegle wdrażany w 20-tu bibliotekach Polskiej Akademii Nauk i kilkudziesięciu innych, co też odbijało się negatywnie na postępie prac wdrożeniowych]. Nie było także polskojęzycznej literatury i instrukcji do formatu wprowadzania danych tekstowych, czyli komputerowego katalogowania poszczególnych rodzajów materiałów bibliotecznych. Ucząc się, można było opierać się tylko na oryginalnym formacie US MARC (obecnie MARC21) ściągniętym przez sieć Internet z Library of Congres. Format ten znali w Polsce tylko nieliczni specjaliści. Konieczna więc była wymiana doświadczeń z innymi bibliotekarzami borykającymi się z podobnymi problemami. Takim forum stało się ogólnopolskie porozumienie "Biblioteka z Horyzontem", które zrzeszało użytkowników systemu Horizon. Nieocenione okazały się kontakty z Biblioteką Główną Uniwersytetu w Toruniu.

Ostatecznie, w Bibliotece naszego Instytutu, od września 1998 roku wszystkie wpływające druki zwarte katalogowana była już komputerowo. Dzięki współpracy ogólnopolskiej udało się również tak skonfigurować system, że zaczęliśmy przejmować tzw. hasła wzorcowe z ogólnopolskiej bazy. Ta ostatnia możliwość była szczególnie cenna, bowiem w tekstowych bazach danych bardzo istotną sprawą jest jakość, a właściwie stopień ujednolicenia terminów wyszukiwawczych. Dla bezdusznych komputerów przysłowiowa pani Kowalska to inna autorka pracy niż pani Kowalska-Kot czy Kot. Czytelnik zaś, zadając tylko jedno pytanie, powinien odnaleźć wszystkie prace tej autorki bez względu na to pod jakim nazwiskiem ją napisała. Aby to było możliwe konieczny jest właśnie system obsługujący kartotekę haseł wzorcowych. W haśle wzorcowym przykładowej pani Kowalskiej, zapisuje się wszystkie dotychczasowe warianty jej nazwiska, dopisuje ewentualne późniejsze ich zmiany i to hasło logicznie łączy się z opisami bibliograficznymi jej prac. Podobnie jest z przedmiotowymi terminami wyszukiwawczymi. Na początku wiąże się to jednak z ogromną dodatkową pracą dla bibliotekarzy. Trzeba bowiem tworzyć w ten sposób wszystkie potrzebne terminy wyszukiwawcze. Praca taka przerasta oczywiście możliwości jednej biblioteki. Dlatego stworzono ogólnopolską kartotekę haseł wzorcowych, a od lipca 2002 r. również centralną bazę rekordów bibliograficznych, które nazwano Narodowym Uniwersalnym Katalogiem (NUKat). W projekcie tym uczestniczą obecnie 34 polskie biblioteki, głównie akademickie (stan w 2003 r.). Pracownicy Biblioteki Instytutu również zdobyli już wszystkie stosowne uprawnienia i tworzą w tej ogólnopolskiej bazie potrzebne do skatalogowania zbiorów naszej Biblioteki rekordy wzorcowe, jak i same rekordy bibliograficzne. Importujemy także do katalogu lokalnego naszej Biblioteki rekordy utworzone przez innych. Niestety wyspecjalizowanie księgozbioru i jego unikalność sprawia, że nie zdarza się to jeszcze wystarczająco często. Dzięki współpracy w ramach NUKat, przyspieszono jednak opracowywania polskich nowości wydawniczych, co mamy nadzieję pozwoli zająć się wprowadzaniem do katalogu komputerowego pozycji skatalogowanych dotychczas tradycyjnie.

Wcześniej, bo jeszcze w końcu lat 80-tych skomputeryzowano, stosując dystrybuowany przez UNESCO program Micro CDS/ISIS, opracowywanie Bibliografii Geografii Polskiej. Baza ta dostępna była jednak tylko lokalnie na jednym stanowisku komputerowym w istniejącej wówczas Pracowni Dokumentacji Naukowej. W 1998 roku, dzięki uzyskaniu grantu z Komitetu Badań Naukowych, bazę tę udostępniono poprzez sieć Internet. Obecnie trwają prace nad jej unowocześnieniem. Stworzono wtedy także stronę domową Biblioteki (rys.1), dostępną pod adresem htpp://www.cbgios.pan.pl. Dziś strona ta spełnia rolę swoistego informatorium. Użytkownicy Internetu poza katalogiem on-line Biblioteki i elektroniczną wersją "Bibliografii Geografii Polskiej 1985+" znajdą na niej szereg innych informacji. Jak choćby godziny otwarcia Biblioteki, plan jak do Biblioteki dojechać, trochę o jej historii i zbiorach, telefony i adresy e-mail pracowników, informacje o dostępnych w bibliotece komercyjnych bazach danych. Te ostatnie, poprzez Internet, dostępne są jednak tylko dla pracowników Instytutu. Ze względu na ograniczenia licencyjne pozostali chętni mogą z nich korzystać poprzez komputery ustawione w Bibliotece Instytutu lub jego Zakładach w Krakowie i Toruniu. Ku wygodzie użytkowników w zakładce "Nowości/Ogłoszenia" dostępny jest wykaz nowości wydawniczych skatalogowanych w ciągu ostatnich dwóch miesięcy. Poprzez zakładkę "Inne biblioteki" użytkownik przeszukiwać może natomiast katalogi on-line. Należy tu zwrócić uwagę na ogólnopolski Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich - KaRo (http://karo.umk.pl/Karo) działający na serwerze w Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz wzmiankowany już NUKat (http://www.nukat.edu.pl) posadowiony w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Warszawskiego. Te dwa katalogi (rys.2) pozwalają bowiem zlokalizować w bibliotekach polskich (w tym w Bibliotece Instytutu) wydawaną w ostatnich latach literaturę. Zaletą katalogu KaRo jest to, że zadając jedno pytanie przeszukiwać można kilka katalogów różnych bibliotek, tak polskich jak i zagranicznych, wadą zaś - nie najszybsze działanie polskich łączy i przeciążenie serwerów bibliotek, przez co często użytkownik otrzymuje informacje o przekroczeniu czasu lub braku odpowiedzi ze strony baz. Niedogodnością jest również to, że w dostępnych poprzez KaRo katalogach bibliotek stosowane są różne języki wyszukiwawcze, co utrudnia dotarcie do poszukiwanej literatury poprzez przedmiotowe terminy wyszukiwawcze. Od tych usterek wolny jest katalog NUKat, w którym dopuszczone jest stosowanie tylko kilku ściśle określonych języków informacyjno-wyszukiwawczych, a dane gromadzone są w jednej bazie, na jednym serwerze.

W związku z upowszechnianiem się elektronicznych źródeł informacji Biblioteka Instytutu prowadzi permanentne szkolenia użytkowników, ucząc z korzystania z abstraktowych i pełnotekstowych baz danych.

Lokalizacja Instytutu w niewielkiej odległości od Dworca Centralnego znacznie ułatwia korzystanie z Biblioteki użytkownikom spoza Warszawy. W Czytelni Ogólnej i Kartograficznej zbiory udostępniane są bowiem wszystkim zainteresowanym, nie tylko środowisku naukowemu. Z Biblioteki chętnie korzystają eksperci rządowi, ale także podróżnicy, dziennikarze, filmowcy, nauczyciele geografii, uczniowie szkół średnich, uczestnicy konkursów i olimpiad przedmiotowych.

Niektóre kategorie zbiorów, za kaucją, wypożyczane są na zewnątrz. Z tego rodzaju wypożyczeń korzystają m.in. doktoranci i studenci kierunków ekonomicznych, politechnicznych i rolniczych, z uczelni państwowych i prywatnych.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom środowiska stałe konta czytelnicze w bibliotece Instytutu otwierać mogą studenci czterech wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego (WGiSR, MSOŚ, MiSMaP i EUROREG).

Obecnie rocznie udostępnia się 25-30 tys. pozycji, w tym na miejscu w czytelniach blisko 20 tys. Godziny pracy Biblioteki, w miarę możliwości Instytutu, uwzględniają potrzeby użytkowników z zewnątrz.

Wydaje się, że w ostatnim okresie udało się wiele zrobić, aby ułatwić dostęp i poprawić warunki korzystania ze zbiorów CBGiOŚ, a to wszystko przy systematycznie kurczącej się obsadzie etatowej i dotacjach celowych na Bibliotekę. Wiele zadań czeka jednak na realizację. W pierwszej kolejności przyspieszyć należy komputerowe katalogowanie zbiorów, skatalogowanych dotychczas tradycyjnie, tak aby informacja o nich była dostępna poprzez katalog on-line. Czeka archiwizacja najcenniejszych zbiorów oraz powiększanie zasobów, w formie pełnych tekstów, dostępnych on-line (tak jak obecnie ma to miejsce w przypadku tytułu "Geographia Polonica") i obrazów, np. cennych map. Odpowiedzieć musimy także na zapotrzebowanie użytkowników w zakresie usług skanowania (usługa uruchomiona), ponieważ dostęp do samoobsługowego kserografu już dziś nie wystarcza.

Głęboki niepokój budzi jednak sposób finansowania takich, jak Biblioteka Instytutu, bibliotek środowiskowych. Obecnie coraz trudniej utrzymać nawet profil gromadzenia zbiorów. Akcja pozyskiwania pozycji nieodpłatnie i prowadzona wymiana publikacji naukowych nie rozwiązują problemu. Potencjalni sponsorzy najczęściej finansują bardziej medialne duże biblioteki akademickie. Wskazane jest więc stworzenie ogólnopolskich programów finansowania chociaż niektórych zadań tych bibliotek obok przewidywania środków na literaturę w grantach badawczych czy innych źródłach finansowania zewnętrznego instytutów macierzystych tych placówek.

Dorota Gazicka

IGiPZ PAN, Warszawa

Fot. 1. Czytelnia Ogólna w nowej siedzibie Instytutu przy ul. Twardej 51/55 w Warszawie.

(fot. Adam Kamiński.)

Fot. 2. Przykładowe pomieszczenia magazynowe Biblioteki w nowej siedzibie Instytutu
(fot. Dorota Gazicka)

Rys. 1. Strona domowa Biblioteki Instytutu
          pod adresem: .

Rys. 2. Ogólnopolskie katalogi on-line KaRo i NUKat poprzez które dostępna jest informacja także o zbiorach Biblioteki Instytutu